| Znaczenie | 2004-12-05 |
| Proszę o wytłumaczenie, co oznacza w języku polskim wyrażenie jaki wał i skąd się ono wzięło? | |
| Rzeczownik wał to prasłowo występujące początkowo w znaczeniu ‘fala’. Jego pochodzenie należałoby najprawdopodobniej wiązać z czasownikiem *valiti, czyli ‘toczyć’. Współcześnie wyraz wał w opisach leksykograficznych ma cztery znaczenia: 1) ‘podłużne usypisko z ziemi; nasyp, szaniec’; 2) ‘wysoka fala na morzu, rzece itp.’; 3) techniczne a) ‘element maszyny w kształcie długiego walca’; b) ‘narzędzie służące do ugniatania gleby, do wyrównywania gruntu, nawierzchni drogowej’; 4) wulgarne ‘członek męski’. Słownik najstarszej polszczyzny, czyli Słownik staropolski, notuje rzeczownik wał w formie dwóch odrębnych artykułów hasłowych: wał – ‘fala (morska)’ oraz wał – 1) ‘podłużny nasyp ziemny’; 2) ‘podłużnie uformowany jakiś materiał’: a) ‘bryła ziemi, gleba’; b) ‘wał trawy’; c) ‘zwój (tkaniny)’; 3) (kołowy) wał – ‘gruby walec drewniany, na którym jest osadzone koło młyńskie’; 4) w mylnym przekładzie czeskiego úval – ‘wąwóz’. Sens obraźliwy lub wulgarny omawianego słowa poświadcza dopiero Słownik języka polskiego S. B. Lindego wydany w latach 1807-1814. Nacechowanie pejoratywne tegoż leksemu odnotowują współczesne słowniki, np.: Ludwik Stomma, Słownik polskich wyzwisk, inwektyw i określeń pejoratywnych, Warszawa 2000: wał – od wału korbowego, przez skojarzenie falliczne. Odpowiednik chuj; J. Anusiewicz, L. Skawiński, Słownik polszczyzny potocznej, Warszawa 1998: wał – grubiańskie ‘członek męski’, wał – obraźliwie ‘z niechęcią o mężczyźnie’; M. Grochowski, Słownik polskich przekleństw i wulgaryzmów, Warszawa 1995: 1. wał – ‘członek męski’, 2. jurny wał – ‘mężczyzna żądny przygód seksualnych’, 3. po jakiego / kiego wała...? – [zwrot retoryczno-pytajny] ‘nie ma sensu...’ 4. takiego wała! [używane w nawiązaniu do wcześniejszej wypowiedzi] ‘nie’, ‘nic z tego’, ‘mówiący wyraża odmowę działania zgodnego z czyjąś wolą’ pogardliwe. Z powyższych przykładów wynika, iż dopiero współczesne opracowania leksykograficzne poświadczają wulgarne znaczenie wyrazu wał. Pamiętać jednak należy, iż przy tworzeniu słownika dawnej polszczyzny badacze mają do czynienia ze słowem pisanym i tylko takie teksty są materiałem do badań (nawet jeśli jest to tekst odzwierciedlający czyjąś ustną wypowiedź). Uwzględniwszy ponadto czynnik frekwencyjności, musimy zdawać sobie sprawę z faktu, że brak danego znaczenia (czy wyrazu) w słowniku nie musi świadczyć o tym, iż takiego sensu (słowa) nie było! Joanna Przyklenk |
|
| Znaczenie | 2005-01-12 |
| Czy istnieje takie słowo jak skonstytucjonalizowana? Całe zdanie brzmi: W projekcie ustawy została skonstytucjonalizowana instytucja X. | |
| Imiesłowu skonstytucjonalizowany ani czasownika skonstytucjonalizować (czy konstytucjonalizować), od którego ów imiesłów pochodzi, nie odnotowują jak na razie słowniki ogólne języka polskiego. W Uniwersalnym słowniku języka polskiego PWN pod red. S. Dubisza jest natomiast pochodny od wspomnianego czasownika rzeczownik konstytucjonalizacja – termin polityczny i prawny o znaczeniu ‘wprowadzenie jakiegoś przepisu do konstytucji, uczynienie jakiejś zasady przepisem konstytucyjnym’. Czasownik konstytucjonalizować i jego formy w takim właśnie znaczeniu występują jednak w dyskusjach politycznych, np. Klubu Parlamentarnego Unii Pracy na temat zmian w Konstytucji, senackiej Komisji Ustawodawstwa i Praworządności, a także na stronie Biura Regionalnego Województwa Śląskiego w Brukseli (brws.silesia-region.pl) czy na łamach Gazety Wyborczej (z 9 V 2000): Czy rewolucyjne obietnice, które przynajmniej na pierwszym etapie były w przeważającym stopniu obywatelskie i kosmopolityczne da się - żeby użyć zwrotu Bruce’a Ackermana - skonstytucjonalizować? Jakie są szanse, że kraje te zbudują konstytucje wolności celem pozbycia się spuścizny autarchii, obskurantyzmu, postaw plemiennych, resentymentów i stworzą ochronę dla świeżo nabytych obszarów autonomii?. Wniosek jest następujący: imiesłów skonstytucjonalizowany jest w polszczyźnie używany, choć być może nieczęsto. Nie jest jeszcze odnotowany w słownikach, ale został utworzony poprawnie i można go używać. Katarzyna Wyrwas |
|
| Znaczenie | 2005-02-20 |
| Czy poprawne jest wyrażenie upust w sensie ‘zniżka’, ‘obniżka’? Czy może jedynie opust? | |
| Jeśli handlowiec obniża cenę, to znaczy, że ją opuszcza (a nie upuszcza!), a więc ze względów słowotwórczych obniżka powinna się nazywać opust. Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN pod red. A. Markowskiego uznaje opust za wyraz używany w handlu i definiuje go jako ‘obniżkę ceny udzielaną kupującemu przez sprzedawcę, rabat’, upust natomiast kwalifikuje jako wyraz środowiskowy (również handlowy) i wyjaśnia synonimem ‘obniżka’. W rzeczywistości oba wyrazy bywają stosowane wymiennie w ujednoliconym znaczeniu ‘obniżka’, a źródła internetowe pokazują nawet, że mniej logiczny upust znacznie się upowszechnił i jest obecnie cztery razy częściej używany. Katarzyna Wyrwas |
|
| Znaczenie | 2005-04-27 |
| Witam, chciałabym prosić o wyjaśnienie różnicy między określeniem krewny, a kuzyn. Szukałam w internecie, ale jednoznacznej różnicy nie znalazłam. Ja dotychczas traktowałam te dwa słowa jako synonimy. Niektórzy moi znajomi twierdzą, że kuzyni to dzieci ciotek ,wujków i stryjostwa (i tylko ich dzieci). Ale przecież znaleźć można też określenia bliski kuzyn, daleki kuzyn. Będę wdzięczna za rozstrzygnięcie tego problemu. Serdecznie pozdrawiam, Teresa C. | |
| W polszczyźnie słowo krewny znacznie dłużej funkcjonuje jako określenie relacji pokrewieństwa. Poświadczone już w XIV wieku oznaczało ‘osobę mającą tę samą krew, wspólnego przodka’. W prasłowiańszczyźnie wyraz ów miał postać *krъv-ьnъ (przymiotnik), utworzoną na bazie rzeczownika rodzaju żeńskiego: *kry, krъve (‘krew’). Natomiast leksem kuzyn pojawił się w języku polskim dopiero w XVIII wieku z francuskiego cousin (rodzaj męski), cousine (rodzaj żeński). Nazwa ta występuje na oznaczenie każdego krewnego lub powinowatego, bez względu na stopień pokrewieństwa (stąd związki wyrazowe: bliski kuzyn, daleki kuzyn). W dzisiejszym języku polskim krewny jest pojęciem szerszym, obejmującym nazwy wszelkich stopni pokrewieństwa i zasadniczo kontynuuje swe dawne znaczenie. Natomiast istotne zmiany zaszły w sensach, jakie niesie ze sobą rzeczownik kuzyn. Pierwotnie to zapożyczenie mogło oznaczać każdego krewnego lub powinowatego. Jednak w dzisiejszym języku ogólnym zaznacza się tendencja, by kuzyn oznaczał przede wszystkim brata stryjecznego, ciotecznego lub wujecznego, a dopiero sekundarnie – dalszego krewnego lub dalszego powinowatego. Pierwotnie bowiem język polski szczycił się trzema parami określeń: stryjeczny brat / stryjeczna siostra, cioteczny brat / cioteczna siostra, wujeczny brat / wujeczna siostra. Stan ten zachowany jest do dziś w gwarach mazowieckich i małopolskich. Z kolei w języku ogólnym oraz gwarach śląskich, wielkopolskich i pomorskich obserwujemy tendencję do stosowania w trzech wymienionych wyżej znaczeniach takiej pary nazw: kuzyn / kuzynka (por. Mieczysław Szymczak Nazwy stopni pokrewieństwa i powinowactwa rodzinnego w historii i dialektach języka polskiego Warszawa 1966). Joanna Przyklenk |
|
| Znaczenie | 2005-11-15 |
| Zauważyłam od jakiegoś czasu manierę mówienia o kimś, kto zmarł, odszedł. Rozumiem, że takie określenie jest delikatniejsze, ale - o ile odchodzimy z tego świata wydaje mi się sensowne, to ktoś odszedł w znaczeniu zmarł, brzmi nienajlepiej. Jakie jest zdanie Poradni na ten temat? | |
| Podała Pani przykład nie maniery językowej, lecz od dawna używanego eufemizmu, który ujawnia zaklętą w języku wiarę, że odchodzimy z tego świata do świata lepszego. Odejść jest tylko jednym z wielu eufemizmów, dzięki którym unika się mówienia wprost o śmierci. W Słowniku eufemizmów polskich Anny Dąbrowskiej naliczyłam ponad 140 różnego rodzaju określeń mających zastąpić takie drastyczne słowa, jak umrzeć czy śmierć, czyli wyrazy o przykrej treści, wyrazy budzące negatywne skojarzenia i uczucia. Są wśród nich zarówno określenia poetyckie, podniosłe, jak np. zgasnąć, zasnąć snem wiecznym, stanąć przed Bogiem, oddać duszę Bogu, przenieść się na łono Abrahama, jak i mniej delikatne, potoczne, takie jak wyzionąć ducha, przenieść się na tamten świat, pójść do piachu, odwalić kitę, przekręcić się. W dawnej polszczyźnie używano także określeń zamknąć oczy, dokonać żywota itp. Katarzyna Wyrwas |
|
| Znaczenie | 2006-01-27 |
| Co to znaczy bykowe? | |
| Bykowe należy do grupy staropolskich nazw opłat związanych z gospodarstwem (podobnie jak rogowe, ryjowe czy kopytne). W XVI wieku bykowym nazywano opłatę za krycie krów bykiem. W wieku XVI i XVII nazywano tak również karę za uwiedzenie panny i spłodzenie nieślubnego dziecka (S. B. Linde w Słowniku języka polskiego definiuje bykowe nastęująco: ‘wina, którą się dworowi płaci za nabawienie płodu poddanki’). Etymologiczny słownik języka polskiego A. Bańkowskiego odnotowuje ponadto, że współcześnie w gwarach nazwą bykowe określa się ironicznie alimenty. Słownik języka polskiego pod red. A. Karłowicza, A. Kryńskiego i W. Niedźwiedzkiego (tzw. warszawski) z początków XX wieku notował także czasownik bykować o znaczeniu ‘płacić bykowe’, jak również kolejne dwa znaczenia interesującego nas rzeczownika: 1) ‘datek pasterzowi za odchowanie krowy’ oraz 2) ‘opłata muzykantom na weselu, uiszczana przez tego, kto chce tańczyć z panna młodą’. W czasach PRL-u bykowym nazywano u nas potocznie podatek pobierany od osób, które nie założyły rodziny, czyli tzw. starych panien i starych kawalerów. Współczesne dyskusje polityczne związane z bykowym nawiązują właśnie do najnowszego z wymienionych znaczeń. Widać zatem, że użycie to jest znaczeniowo zupełnie przeciwnie w stosunku do pierwotnego sensu tego wyrazu, a pochodzi – jak się można domyślać – od potocznego frazeologizmu stary byk. Katarzyna Wyrwas |
|
| Etymologia | 2004-05-02 |
| Jaka jest etymologia i znaczenie wyrazu złodziej? | |
| Rodzimy przymiotnik zły będący kontynuantem prasłowiańskiej formy *zъlъ często stawał się podstawą słowotwórczą wyrazów złożonych. Przykładem takiego złożenia jest interesujący nas rzeczownik złodziej (*zъlъ-dĕjъ). Drugi człon jego budowy – dziej też ma ogólnosłowiański charakter, a jego obecność w języku polskim poświadczają chociażby takie leksemy jak czarodziej, kołodziej czy staropolski wyraz bartodziej (‘zajmujący się ulami’). Słowo złodziej początkowo wskazywało na osobę, która czyni źle, a więc było synonimiczne wobec wyrazu złoczyńca. Od XIV wieku, jak pisze A. Brückner, sens omawianego leksemu wzbogacony zostaje o znaczenie – ‘ten, który kradnie’ (Słownik etymologiczny języka polskiego). Obok wyrazu złodziej w polskich tekstach odnaleźć można również takie formy wyrazowe jak: złodziejca, złodziec (Słownik staropolski), złodziejek, złodziejczyk, złodziejaszek (S. B. Linde Słownik języka polskiego). Interesujące jest także słowo nazywające więzienie dla złodziei, złoczyńców, łotrów – złodziejarnia (tamże). Zmianę znaczeniową leksemu złodziej bardzo dobrze ilustrują definicje słownikowe jego sensów. Słownik staropolski podaje, iż złodziej to po pierwsze ‘łotr, przestępca, złoczyńca’, a dopiero po drugie ‘ten, kto kradnie, grabi’. Współczesne słowniki języka polskiego znaczenie tego rzeczownika ujmują zwykle jako określenie ‘tego, kto kradnie; tego, kto dopuścił się kradzieży’ (Słownik języka polskiego pod red. M. Szymczaka). Wyrazowi złodziej o znaczeniu ‘ten, kto czyni zło’ przeciwstawiany był leksem dobrodziej, czyli ‘ten, kto czyni dobro’. Antonimię tych słów ilustruje przykład podany przez Lindego: Pókiś mi dobrze czynił zwałem dobrodziejem, jakeś mi złość wyrządził, zowię już złodziejem. A. Bańkowski podkreśla rodzime pochodzenie składowych członów słów dobro-dziej : zło-dziej, a ze względów semantycznych zalicza te wyrazy do przekładowych terminów religijnych, por. łac. bene-factor : male-factor, bene-ficus : male-ficus; gr. agatho-poiós : kako-poiós, agatho-ergós : kako-ergós (Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 2). Joanna Przyklenk |
|
| Etymologia | 2004-05-02 |
| Jaka jest etymologia i znaczenie wyrazu przytomny? | |
| Wyraz przytomny w znaczeniu ‘obecny gdzieś, przy czymś; istniejący teraz, aktualnie’ występował w polszczyźnie od XVI do XIX wieku, np. Widzę to wszystko, jak gdybym tam był przytomny, czyli ‘obecny’ (S. B. Linde Słownik języka polskiego); Szczęściem, był drugi człowiek świadom tajemnicy, giermek Księżnej, podonczas we dworze przytomny, czyli ‘obecny’ (Słownik języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego). Słowo to pochodzi od czeskiego přitomný, a ten leksem z kolei od při tom, czyli ‘przy tym’. Znaczenie, w jakim dziś używamy słowa przytomny – ‘mający przytomność, tzn. będący w stanie pełnej świadomości’ – pojawiło się dopiero w 2. połowie XIX wieku. Wcześniej bowiem w podobnym sensie używano zwrotu przytomny sobie (XVIII-XIX w.). Omawiany przymiotnik w znaczeniu ‘świadomy’ zapożyczony został z naszego języka przez język ukraiński: prytómnyj. Zauważyć także należy, iż współczesne słowniki obok znaczenia ‘taki, kto ma pełną świadomość tego, co się dzieje’ odnotowują także sensy: ‘taki, który charakteryzuje się żywością myślenia’ oraz ‘taki, który świadczy o inteligencji; trzeźwy, rozsądny’ (Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny pod red. H. Zgółkowej). Joanna Przyklenk |
|
| Etymologia | 2004-06-02 |
| Jaka jest etymologia słów przyjaźń, przyjaciel? | |
| Wyraz przyjaciel należy do grupy słów rodzimych, ogólnosłowiańskich. Etymologicznie związany jest z prasłowiańskim czasownikiem *prьj-a-ti o znaczeniu ‘lubić, sprzyjać komu, przyjaźnić się’. Zatem budowa tego rzeczownika wyglądałaby następująco *prьja+telь. Interesujący nas wyraz – poświadczony w języku polskim już od XIV wieku – często występuje w Biblii, gdzie staje się odpowiednikiem łacińskich leksemów amicus i cognatus. W staropolszczyźnie przyjaciel oznaczał nie tylko ‘tego, kto komuś sprzyja’, ale również ‘krewnego, powinowatego’ oraz ‘przyjmującego / przyjmowanego w gościnę’. Dwa ostatnie ze znaczeń nie zachowały się, ale za to ukształtowany został dodatkowy, nowy sens wyrazu przyjaciel – ‘kochanek’. Z kolei rzeczownik przyjaźń kontynuuje prasłowiańską postać *prьjaznь, wywodzącą się od przymiotnika *prьjaznъ (czyli ‘przyjazny’). Podobnie jak leksem przyjaciel, tak i formy przyjazny, przyjaźń pozostają w ścisłym związku z czasownikiem *prьjati. Ponadto, analogiczną zależność jak w przypadku *prьjaznъ (‘przyjazny’): *prьjaznь (‘przyjaźń’) ilustruje para słów *bojaznъ (stp. ‘bojazny’ XV-XVI wiek): *bojaznь (‘bojaźń’) (A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego). Joanna Przyklenk |
|
| Etymologia | 2004-10-15 |
| Jaka jest etymologia słowa ochędóstwo? | |
| Rzeczownik ochędóstwo używany w polszczyźnie od XVI do XIX wieku wywodzi się od wyrazu ochędoga oznaczającego ozdobę. To słowo z kolei znajduje swój źródłosłów w czasowniku ochędożyć, którego sens równa się dzisiejszemu ‘ozdobić, upiększyć’ i jest dokonaną formą wyrazu chędożyć. Z kolei niedokonana postać czasownika pochodzi od przymiotnika *xõdogъ, czyli późniejszego chędogi o znaczeniu ‘ładny, schludny, porządny’. Słowo *xõdogъ było także rozumiane jako określenie osoby mającej zręczne dłonie. Szybko jednak to aktywne znaczenie zamienione zostało na pasywne – ‘zręcznie wykonany’. Stąd też A. Bańkowski w Etymologicznym słowniku języka polskiego przypuszcza, że wyraz chędogi to prasłowiańskie zapożyczenie z germańskiego *hand-ag-(a-z) od hand- – ‘dłoń’. Joanna Przyklenk |
|
| Etymologia | 2004-10-15 |
| Jaka jest etymologia słowa letniczek? | |
| Letniczek to zdrobnienie od wyrazu letnik charakteryzującego się dwoma sensami: 1) ‘płaszcz letni’, XV wiek; od XVI wieku do pierwszej połowy XIX stulecia słowem tym nazywano zwykle damski strój letni; letnik w tym znaczeniu jest wyrazem powstałym w wyniku procesu uniwerbizacji (= mechanizm słowotwórczy, który polega na zastępowaniu wyrażenia złożonego z rzeczownika i określającego go przymiotnika wyrazami pojedynczymi, np.: łódź motorowa→ motorówka) w miejsce wyrażenia letni płaszcz; 2) ‘altana, letni domek w ogrodzie dworskim, gdzie jedzono, spano, odpoczywano w czasie upałów’, XVI-XVIII w. (sporadycznie też w XIX w.); podobnie jak w znaczeniu pierwszym mamy tu do czynienia z uniwerbizacją zamiast sformułowania letni dom. Rzeczownik letnik wywodzi się od przymiotnika letni, który w prasłowiańszczyźnie miał postać *lĕtьnjъ, a swe pochodzenie zawdzięczał przysłówkowi *lĕtĕ (miejscownik liczby pojedynczej ogólnosłowiańskiego rzeczownika *lĕto) o znaczeniu ‘latem, podczas lata’. Joanna Przyklenk |
|
| Etymologia | 2004-10-17 |
| Jaki jest pochodzenie nazw Małopolska i Wielkopolska? | |
| Nazwy dwóch historycznych dzielnic Polski są ściśle powiązane pod względem pochodzenia, co znakomicie objaśnia Maria Malec w Słowniku etymologicznym nazw geograficznych Polski. Określenie Wielka Polska pojawiło się w połowie XIII w. w łacińskiej formie Polonia Maior, a najstarszy polski zapis – w Wyelgey Polszcze – pochodzi z XV wieku. Przymiotnik maior ‘wielki, potężny, znakomity’ miał podkreślać szczególne znaczenie tej dzielnicy. Kiedy nazwa Polonia Maior utrwaliła się w sensie administracyjno-prawnym w XIV wieku, znaczenie omawianego przymiotnika uległo neutralizacji, zobojętniało i wtedy pojawiła się nazwa Minor Polonia (Małopolska), która w źródłach pisanych notowana jest od XV wieku. Utworzono ją w opozycji do Maior Polonia, a przymiotnik minor ‘mały’ pełni tam już jedynie funkcję odróżniającą, ponieważ dzielnica ta wcale nie była mała w momencie powstawania nazwy. Katarzyna Wyrwas |
|
| Etymologia | 2004-11-15 |
| Czy znane jest pochodzenie nazw pór roku? | |
| Wyjaśnienia etymologiczne nazw pór roku zacznijmy od obecnej jesieni. Wyraz jesień wywodzi się z prasłowiańskiego *osenь. Występowanie późniejszych form *esenь, *jesenь można tłumaczyć asymilacyjnym wpływem samogłoski e, które miało również miejsce w takich wyrazach jak: jemioła, jesiotr, jezioro. Interesujące nas słowo wykazuje też związki z gockim asans – ‘czas żniwa’ – oraz starogermańskim aran. Z kolei leksem zima to prasłowo mające podobną postać foniczną we wszystkich językach słowiańskich (por. A. Brückner Słownik etymologiczny języka polskiego), pozostające w widocznym (i wyczuwalnym) związku z wyrazami typu zimny, zimno. Nazwa kolejnej pory roku – wiosna – również jest wyrazem rodzimym. Jej początkowa prasłowiańska postać wyglądała najprawdopodobniej w taki oto sposób: *vesna // *vesъna. Oboczność jakościowa e:o to rezultat procesu przegłosu polskiego. Starsza postać omawianego słowa, bez przegłosu, zachowana została w niektórych gwarach (por. wiesna). Pochodzenie wyrazu wiosna można tłumaczyć jego związkami z was-, czyli ‘świecić’ albo z wes- – cząstką charakterystyczną dla przymiotnika wesoły. Nazwa najbardziej wyczekiwanej pory roku – lato – wywodzi się z prasłowiańskiego *lěto o znaczeniu ‘najcieplejsza pora roku’. Warto przy tym podkreślić, iż z tego właśnie sensu rozwinęło się pojęcie ‘roku’. Ów rok liczono od lata do lata. Etymologiczne wyjaśnienia leksemu nie przynoszą jednoznacznych rozwiązań i budzą szereg wątpliwości. Za najbardziej przekonujące można uznać wyjaśnienia Vaillanta: łączy on prasłowiańskie *lěto z litewskim letas ‘łagodny, spokojny, cichy; powolny, ustępliwy’. W ścisłym związku z latem pozostaje wyrażenie babie lato ‘okres ciepłych dni, pogodnych dni jesieni, nitki pajęczyny snujące się wówczas w powietrzu’. Wyrażenie to, szeroko rozpowszechnione w językach słowiańskich, ma też swoje odpowiedniki pozasłowiańskie np. niemieckie Altweibersommer, szwajcarskie witwensommerli (alt ‘stary’, Weib ‘kobieta’, Witwe ‘wdowa’, Sommer ‘lato’). Joanna Przyklenk |
|
| Etymologia | 2004-12-09 |
| Jaka jest etymologia wyrazu baba? | |
| Rzeczownik baba wywodzi się od ogólnosłowiańskiej formy *baba, a zatem wyraz ów nie zmienił swej postaci, choć przeszedł zasadnicze zmiany w zakresie znaczenia. Początkowo słowem tym określano ‘wiedźmę, znachorkę zamawiającą choroby i pomagającą przy porodach’. Z biegiem czasu sens omawianego leksemu wzbogacił się o znaczenie: ‘stara kobieta, staruszka’, co zapoczątkowało jego funkcjonowanie na gruncie relacji rodzinnych – ‘matka ojca lub matki’ (XIV-XVII wiek). Dziś na określenie relacji pokrewieństwa wykorzystujemy zdrobnienie babka, zwykle jeszcze spieszczane do postaci babcia. Wyrazem baba posługujemy się również na określenie kobiety, zwłaszcza niemłodej i ubogiej (przeciwieństwo – pani). Nie można też zapomnieć o smacznej babie / babce, czyli o okrągłym placku świątecznym! Joanna Przyklenk |
|
| Etymologia | 2004-12-12 |
| Skąd pochodzi wyraz kamasz? | |
| Słowo kamasze (o znaczeniu ‘sukienne okrycie, nakładane na półbuciki, chroniące nogi od zimna’) wywodzi się z dawnego niemieckiego rzeczownika kamasche. Wyraz ten dotarł do języka niemieckiego najprawdopodobniej z arabskiego gadāmasī (w znaczeniu ‘skóra z miasta Gadames w Trypolisie’) poprzez język hiszpański – guadamaci (w znaczeniu ‘tłoczona skóra’), a bezpośrednio przez starą formę francuską gamache (w znaczeniu ‘kamasze’). Interesujący nas wyraz w czasach napoleońskich był również nazwą typowych skórzanych trzewików wojskowych używanych przez piechotę pruską i austriacką z wkładanymi na nie płóciennymi getrami. Z takiego sensu powstał regionalny zwrot – oddać (kogoś) w kamasze, czyli ‘oddać (kogoś) do wojska’ (por. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego). Joanna Przyklenk |
|
| Etymologia | 2004-12-26 |
| Skąd pochodzi wyraz list? | |
| Rzeczownik list jest wyrazem ogólnosłowiańskim wywodzącym się od formy *leik’-t-u-s o znaczeniu ‘zielona pasza dla bydła’. Z kolei bazą tego słowa jest czasownik *lik’- // *leik’- // *loik’- występujący w znaczeniu ‘zrywać (językiem), paść się (o bydle)’. Początkowo omawianych wyrazów używano do nazywania paszy (zielonych części roślin), z czasem także do nazywania zieleni drzew i krzewów, ich listowia, w końcu – do określania pojedynczego liścia. To ostatnie ze znaczeń przypisane zostało ostatecznie leksemowi liść, a nie list, który już prawdopodobnie w XIII stuleciu zyskał sobie znaczenia wtórne. Otóż za niemieckim blatt oraz łacińskim folium o sensie ‘liść’ i (sekundarnie) ‘kartka’ staropolski list zaczął być stosowany w znaczeniu ‘kartka papieru’. Stąd też wzięła się obecna w XIV-XV wieku praktyka nazywania dokumentu prawnego listem. Dopiero później omawiany rzeczownik zyskał sens – ‘wiadomość przekazana pisemnie’. Takie znaczenie było jednak początkowo charakterystyczne jedynie dla tekstów biblijnych i kościelnych jako przekład łacińskich słów: litterae, epistola (por. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego). Za przypuszczeniem, że już w XV stuleciu ugruntowuje się znane nam współczesne znaczenie wyrazu list, przemawia ówczesna stabilizacja połączeń wyrazowych, np.: list gończy, list otwarty, listy uwierzytelniające, list żelazny czy list zastawny. Omawiając wyraz list warto przypomnieć, jak doszło do oddzielenia form i znaczeń między listem a liściem. Forma liść została utworzona w oparciu o zbiorowy rzeczownik liście. Zatem początkowo w staropolszczyźnie były następujące słowa: list (lp.), listy (lm.) oraz zbiorowe liście (‘ogół liści’). W XVI stuleciu zbiorowe liście traktowano już jak liczbę mnogą, do której dostosowano formę lp. liść. To spowodowało, iż powstały dwa leksemy z odrębnymi wzorami odmiany, czyli (1) liść (lp.) – liście (lm.) – listowie (zbiorowy) o znaczeniu ‘część rośliny’ oraz (2) list (lp.) – listy (lmn) w znaczeniu etymologicznie wtórnym – ‘korespondencja’. To rozdzielenie sensów omawianych słów nie objęło jednak zdrobnień, bo listek to ‘mały liść’, a liścik to ‘mały list’. Dodajmy ponadto, iż zadomowiony we współczesnej polszczyźnie wyraz listonosz powstały na bazie rzeczownika list jest obecny w naszym języku od XVIII wieku i stanowi kalkę niemieckiego Briefträger. Joanna Przyklenk |
|
| Etymologia | 2005-01-27 |
| Jaka jest etymologia słowa kmieć? | |
| Kmieć to ‘pełnorolny wieśniak poddany’, słowo występujące w tym znaczeniu od XIV do XVIII wieku w opozycji semantycznej do rzeczownika chłop, którego używano jako pogardliwe określenie niewolnego parobka, sługi. W najdawniejszej polszczyźnie poświadczona jest obecność innego sensu wyrazu kmieć – ‘wysoki urzędnik książęcy’. Omawiany leksem wywodzi się z prasłowiańskiej formy *kъmetь o znaczeniu ‘naczelnik rodu’. To wartościujące człowieka (pozytywnie) określenie poświadczone jest przez staroruski sens słowa – ‘członek rady książęcej, bojarzyn, wojujący konno’ (XI wiek) – oraz przez staroczeskie znaczenie – ‘naczelnik rodu, rządca grodu, sędzia ziemski’, potem ‘starzec’ i ‘ławnik’. Prasłowiańska forma wyrazu kmieć jest najprawdopodobniej prastarym zapożyczeniem z jakiegoś orientalnego źródła (A. Bańkowski wskazuje na proweniencję irańską: por. A. Bańkowski Etymologiczny słownik języka polskiego), zapożyczeniem o niejasnej budowie morfologicznej. Natomiast F. Sławski za ostateczne źródło uważa łaciński wyraz comes, w dopełniaczu comitis, pierwotnie oznaczający ‘towarzysza zwłaszcza panującego albo wodza; osobę należącą do orszaku panującego’, a wtórnie nazywający ‘różnych niższych i wyższych urzędników’ (to forma pochodząca od *cumire ‘razem iść’). Joanna Przyklenk |
|
| Etymologia | 2005-01-27 |
| Jaka jest etymologia słowa miłość? | |
| Rzeczownik miłość poświadczony w tekstach z XIV i XV wieku miał znaczenie ‘litość, miłosierdzie’, które równolegle występowało do sensu ‘łaskawość, łaska, przychylność’ (XIV-XVI wiek). Stąd też wzięły się w polszczyźnie zwroty grzecznościowe, które z czasem przekształciły się (na wskutek procesów fonetycznych) w formy krótsze, np. Miłość → Mość; Wasza Miłość → Waszmość i Waszeć → Waść → Aść; Waszmość Dobrodziej → Asindziej; Waszmość Dobrodziejka → Asińdźka, Aśćka; Waszmość Pan → Waspan → Aspan → Acan. Zmiany te następowały głównie w XVI wieku, a w okresie późniejszym funkcjonowały już w postaciach zleksykalizowanych, tzn. bez odniesienia do wyrazu miłość (por. K. Długosz-Kurczabowa Nowy słownik etymologiczny języka polskiego). Już w pierwszej połowie XV wieku pojawiło się i trzecie znaczenie – o szerokim sensie łacińskim – amor, czyli dzisiejszej ‘miłości’. Prasłowiańskie określenie tego uczucia w językach zachodniosłowiańskich (a do nich należy m. in. język polski) nie zachowało się, dlatego nie ma dziś u nas formy kontynuującej dawne *ljuby, *ljubъve. Wyraz miłość pochodzi od prasłowiańskiego słowa *mil-ostь, którego sens ogólnosłowiański to ‘litość’. Ta dawna forma z kolei pochodzi od imiesłowu miły czasownika mijać. Pierwotnie zadiektywizowany miły oznaczał ‘godnego litości’, a czasownik mijać w swej danej postaci *mei- niósł sens ‘mijać kogoś; przechodzić, nie atakując’. Zatem dawny miły, czyli *mei-l-o-s to taki, którego ‘można minąć (spokojnie); przejść obok, nie dobywając broni’ (zob. też artykuł F. Sławskiego Miły, miłość. „Język Polski” LXXX (2000), z. 1-2, s. 1-9). Joanna Przyklenk |
|
| Etymologia | 2005-02-01 |
| Jakie jest pochodzenie słowa farys użytego prze Mickiewicza? | |
| Farys to słowo pochodzenia arabskiego (arab. făris), które dawniej niosło następujące znaczenie – ‘u Arabów i Beduinów: rycerz konny, wojownik, jeździec’. Współcześnie jest używane w przenośnym sensie – ‘zapaleniec, śmiałek, nieliczący się z przeciwnościami, niebezpieczeństwami, idący na wszystko’. Joanna Przyklenk |
|
| Etymologia | 2005-02-08 |
| Skąd pochodzi nazwa poinsencja? | |
| Nazwa poinsencja albo poinsettia, kwiatu znanego jako tzw. gwiazda betlejemska, pochodzi od nazwiska Poinsett, amerykańskiego męża stanu, który przywiózł ten kwiat do USA. Kwiat ten znany jest również pod nazwą wilczomlecz piękny albo nadobny, Euphorbia pulcherrima, a w Meksyku jako Flor de la Noche Buene, czyli Kwiat Świętej Nocy. Nazwę zapisuje się ponadto jako poisencja i poinsecja (por. Władysław Kopaliński Słownik eponimów, czyli wyrazów odimiennych). Katarzyna Wyrwas |
|